NAV di Zimanê Kurdî de (Kurmanciya jorîn)
NAV di Zimanê Kurdî de (Kurmanciya jorîn)
Nivîskar û Zimanzan: Deham Ebdulfettah
Birrê Yekem
Beşên navan
Nav
Nav bêjeyeke (wuşeyeke) watedar e. Dem tê de nîne. Anku pêjna demê ji navan nayê. Nav li mirov, ajel (lawir), balinde û tiştan dibin û wan, bi şêweyekî gelemper, yan jî taybet destnîşan dikin.
Wekî:
- Mirov, mêr, jin, kur, keç, Azad, Zîn.....
-Ajel, dewar, pez, beran, bizin, mirîşk, kew...
-Ax, ba, av, kevir, dar, gul, sêv.....
Beşên navan:
Di zimanê Kurdî de gelek beşên navan hene. Nav, li gora rewş û çawaniya rawe û wateyên wan, bi van cûr û celebên jêrîn dabeş dibin:
1-Nav ji hêla nasînê:
Nav, ji hêla nasîn û nenasînê dû beş in:
-Navên pendî (nas).
-Navên nependî (nenas).
a-Navên pendî:
Navên pendî ew nav in, ku bi şêweyekî ji van her dû şêweyan têne naskirin:
1-Giştî:
Wekî: -Mêvanê me biyanî ye.
-Mirîşk nikarin bifirin.
2-Taybet:
Wekî: -Azad birayê Zînê ye.
-Amûdê li deşta Mêrdînê ye.
b-Navên nependî:
Hemû nav(di kurmanciya jorîn de)di raweya xwe ya resen de pendî ne: (kevir, mirîşk, dar...). Lê ku yek ji van nîşandekan (ek, in) bighêje wan, hingê ew navên pendî dibin navine nependî.
Wekî: -Kevir ket = Kevirek ket.
-Mirîşk mirin = Mirîşkin mirin.
-Darê gul daye = Darekê gul daye.
Dêmek navên nependî, ew nav in ku bi yekê ji van her dû nîşandekên nependiyê (ek, in) destnîşan dibin.
Wekî: (Mirovek-mirovin, hespek-hespin..).
2-Nav ji hêla zayendê ve:
Nav ji hêla zayendê (nêr û mê) jî, dû beşên sereke ne:
-Navên rasteza.
-Navên nerasteza.
a-Navên rasteza:
Navên rasteza navên giyanberan in (caneweran in).
Wekî navên mirov, ajel (lawir) û balindeyan: “Mêr, jin, Azad, Şêrîn, pez, hesp, bizin, kew, qaz, çivîk...”
Zayendên navên rasteza, bi şêweyekî rast û rewa nêrza û mêza ne. Anku, nîşanên nêrînî û mêyîniya wan, aşkera û berçav in.
Ji hêla zayendê ve, navên rasteza sê beş in:
1-Navên nêrza(nêr):
-Mêr, kur, ap, Azad, Şêrgo, hesp, beran, ga,
nêrî, keleşêr..
2-Navên Mêza(mê):
-Jin, keç, met, zîn, Şêrîn, mehîn, mîh, çêlek,
bizin, mirîşk...
3-Navên dûzayend (dûlayen):
-Dost, heval, mamoste, şagirt, qaz, kew,
piling, şêr, seg, ker...
Ev navên dûzayend, bo nêr û mê, bi kar tên:
-Hevalê min = Hevala min.
-Kerê reş = Kera reş.
b- Navên nerasteza:
Navên nerasteza ew nav in ku li tiştên bê giyan (bê can) dibin.
Wekî: (Çiya ,derya, çem, deşt, ba, ax, zemîn,
xanî, av, pertûk....).
Ev nav nerasteza ne. Anku, bi lêvkirinê tenê nêr û mê ne.
Navên nerasteza dû beş in:
1-Nêr:
Wekî:-Xanî, dergeh, çiya, çem, dîwar, kevir...
2-Mê:
Wekî:-Baran, av, gul, roj, hîv, pirtûk, dibistan...
Helbet, zayendên navên nerasteza, bi bihîstinê hatine nasîn. Ji ber vê yekê jî, zayendên wan guhêrbar in. Anku, hindek navên nerasteza, li herêminan nêr in û li herêmine dîtir mê ne. Li gora bihîstinê tên bilêvkirin.
3- Nav Ji hêla wateyê(hebûn û nebûnê):
Nav, ji hêla hebûn û nebûnê dû beş in:
-Navên şênber.
-Navên razber.
a-Navên şênber:
Navên şênber ew nav in ku li tiştine gewdedar û pelandî, dibin.
Wekî: (Mirov, ajel, çiya, av, xak, kevir, xanî, dar, ber, mêwe, berf, baran...).
b-Navên razber(manewî):
Navên razber navên wan tiştan in, ku ne têne dîtin û ne têne pelandin. Tenê bi hesteyariyeke zanistî têne nasîn. Anku, navên razber, navine ramanî ne, ne gewdedar in.
Wekî: (hiş, raman, bîr, sinc, rewişt, derew,
soz, bêrî, evîn, kîn, xeyal...).
4- Nav Ji hêla jimarê (mêjer):
Nav, ji hêla jimarê ve, sê beş in:
-Navên yekjimar.
-Navên kom (pirjimar).
-Navên komel.
a-Navên yekjimar:
Navên yekjimar ew nav in ku berjimara wan yek tenê ye.
Wekî: -Bizinê darek şikand.
-Hinarek li dara Zînê ketiye.
Ev navên di her dû hevokan de: (bizinê, darek, hinarek, dara, Zînê) navine yekjimar in.
b-Navên kom:
Navên kom ew nav in, ku berjimara wan kom e.
Wekî: -Birayên Zînê, ji xwehên wê pirtir in.
-Cotkaran dar çandin.
Ev nav (birayên, xwehên, cotkaran, dar), navne kom in.
c-Navên komel:
Navên komel ew nav in ku raweya bêjeyên wan yekjimar e û wateya naverokên wan, komê destnîşan dike.
Wekî: (pez, kerî, boş, kewte, col, naxir, ref, rivde, birr, komel, komar, leşker, kombend...).
Her yek ji van navan, weku bêje (wuşe), yekjimar e, lê naveroka her navekî, wateya komekê destnîşan dike.
5- Nav Ji hêla bêjesaziyê ve:
Nav, ji hêla binyata (binyada) bêjesaziyê ve, sê beş in:
- Navên xwerû (sade).
-Navên Dariştî (xurdezad).
-Navên lêkdayî (hevedûdanî).
a-Navên xwerû:
Navên xwerû ew nav in, ku ji bêjeyeke resen î sade tenê, saz bûne.
Wekî:(av, ba, xak, qad, çiya, çem, hîm, ax,
bav, bira, keç, cot, dar, gul...).
b- Navên dariştî:
Navên dariştî ew nav in, ku ji bêjeyeke xwerû û pêşgirekê, yan paşgirekê dirust dibin :
1-Bi alîkariya pêşgiran:
(pêşgir+ navekî xwerû= Navekî dariştî).
Nimûne:
1-(Ba):-Ba+dan=badan.
2-(Bê):-Bê+can=bêcan.
-Bê+guman=bêguman.
3-(Bi):-Bi+xwe=bixwe
(Min Temo, bixwe dît).
-Bi+xur(xwerû)=bixur(bixûr).
4-(Da):-Da+bir=dabir
-Da+baş=dabaş
-Da+beş=dabeş
-Da+ketin=daketin.
5-(Ra):-Ra+ast=r..ast=rast.
-Ra+bûn=rabûn.
6-(Rû):-Rû+niştin=rûniştin.
7-(Na):-Na+çar=naçar.
-Na+giha=nagiha.
8-(Ne):-Ne+zan=nezan.
-Ne+xweş=nexweş.
-Ne+sax=nesax.
-Ne+ban=neban.
-Ne+wêrek=newêrek.
-Ne+mêr=nemêr.
9-(we):-We+rîs=werîs.
10-(ve):-Ve+deng=vedeng.
-Ve+rês=verês(tewang).
11-(Hel):-Hel+keftin=helkeftin.
-Hel+best=helbest.
-Hel+west=helwest.
12-(Hil):-Hil+dan=hildan.
-Hil+girtin=hilgirtin.
-Hil+çandin=hilçandin.
13-(Wer):-Wer+bêj=werbêj(werbêjkirin)
-Wer+girtin=wergirtin.
2-Bi alîkariya paşgiran:
(Navekî xwerû+paşgirekê=navekî dariştî)
Pirraniya navên dariştî bi alîkariya paşgiran saz dibin:
Nimûne:
1-(A):-Zan+a=zana
-Kar+a=kara
-Bez+a=beza
-Dan+a=dana
-Go+a=goya.
2-(Ahî):Ten+ahî=tenahî
-Şîn+ahî=şînahî
-Kut+ahî=kutahî
-(sanahî, dûmahî, ronahî.......).
3-(Ayî):-Bilind+ ayî=bilindayî.
-Dirêj+ayî=dirêjayî.
-Gewr+ayî=gewrayî.
-(kurtayî, dûrayî, reşayî....).
4-(Asî):-Kêm+asî=kêmasî.
-Kurt+ asî=kurtasî.
5-(Ak):-Ron+ak=ronak.
-Xur+ak=xurak(xure
6-(Al):-Hev+al=heval.
-Kort+al=kortal.
-Gend+al=gendal.
-Mend+al=mendal.
-(çengal, kendal, goncal, pergal, delal
-dil+al=delal-).
7-(ar):-Kevn+ar=kevnar.
-Gem+ar=gemar.
-Gov+ar=govar.
-Kir+ar=kirar.
-(Zingar, xewar, nivîsar, mirar
(mirdar)....).
8-(An):-Seyr+an=seyran.
-Bar+an=baran.
-Heyv+an=heyvan (hîvan).
-(kurtan, bozan, soran, weşan).
9-(Anî):-Şêx+anî=şêxanî.
-Mêr+anî=mêranî.
-Dost+anî=dostanî.
-(koranî, bûkanî, keçkanî, şîranî,
kirîvanî..)
10-(Ane):-Roj+ane=rojane.
-Mêr+ane=mêrane.
-Yek+ane=yekane.
-(cejnane, heftane, keçkane,
mehane..).
11-(Ayetî):-Dost+ayetî=dostayetî.
-Mirov+ayetî=mirovayetî.
-Kurd+ayetî=kurdayetî.
12-(Atî):-Mirov+atî=mirovatî.
-Jîr+atî=jîratî.
13-(Ang):-Ar+ang=arang
(Temo, arang e. Mirovan bi arangiyên xwe tengav dike, wan dixeyidîne).
14-(As):-Mis+as=misas.
-Fin+as=finas.
-Kir+as=kiras.
15-(Bar):-Guhêr+bar=guhêrbar
-Xwar+bar=xwarbar(xure)
-Dî+bar=dîbar
16-(Ban):-Pas+ban=pasban(pasvan)
17-(Baz):-Can+baz=canbaz.
-Ser+baz=serbaz.
-Rim+baz=rimbaz.
18-(Çe):-Bax+çe=baxçe
-Derya+çe=deryaçe.
-Keman+çe=kemançe.
19-(Çîv):-kil+çîv=kilçîv.
20-(Dar):-Dil+dar=dildar.
-Birîn+dar=birîndar
-Ol+dar=oldar.
-Kole+dar=koledar.
21-(Dêr):-Guh+dêr=guhdêr.
-Deng+dêr=dengdêr.
-Çav+dêr=çavdêr.
22-(Daş):-Sînor+daş=sînordaş
-Xêr+daş=xêrdaş
23-(E):-Ser+e=sere
-Heft+e=hefte.
-Çil+e=çile.
24-(Ek):-Bad+ek=badek.
-Pêş+ek=pêşek.
-Şill+ek=şillek
-Çill+ek=çillek.
25-(El):-Kom+el=komel.
-Çep+el=çepel
Gend+el=gendel.
Qert+el=qertel.
-(topel, pertel, çetel, çengel..).
26-(Ele):-Zerd+ele=zerdele (mişmiş).
-Kom+ele=komele.
-Bod+ele=bodele.(kawik).
27-(En):-Çîm+en=çîmen.
-Sîm+en=sîmen.
-Pûş+en=pûşen (pûşgeh).
-Rewş+en=rewşen.
-(sotîmen, rêjen, rojen...).
28-(End):-Nav+end=navend.
-Gov+end=govend.
-Ser+end=serend.
-Rev+end=revend.
-Hev+end=hevend.
29-(Ende):-Şerm+ende=şermende.
-Per+ende=perende.
-Ser+ende=Serende.
30-(Ewa):-Pêş+ewa=pêşewa.
31-(Ewar):-Xwend+ewar=Xwendewar.
-Bend+ewar=bendewar.
-Kurd+ewar=kurdewar.
32-(Emenî):-Sot+emenî=sotemenî.
-Teq+emenî=teqemenî.
-Çap+emenî=çapemenî.
33-(Ex):-Kel+ex=kelex.
-Pel+ex=pelex.
34-(Er):-Nivîs+er=nivîser.
-Xwên+er=xwêner(xwîner).
-Dan+er=daner.
-Koç+er=koçer.
-Bêj+er=bêjer.
35-(Etî):-kol+etî=koletî.
-Bira+etî=birayetî.
36-(êl):-Kurt+êl=kurtêl.
-Kem+êl=kemêl.
-Xur+êl=xurêl.
37-(êr):-Dil+êr=dilêr.
-Gel+êr=gelêr.
-Ken+êr=kenêr.
-Şil+êr=şilêr.
38-(Ga):-Dez+ga=dezga(destga).
-Daniş+ga=danişga.
-Ka+ga=kaga
39-(Gar):-Roj+gar=rojgar.
-Amoj+gar=amojgar.
40-(Geh):-Der+geh=dergeh.
-Dad+geh=dadgeh.
-Xwendin+geh=xwendingeh.
-Yarî+geh=yarîgeh.
41-(Gîn):-Miz+gîn=mizgîn.
-Xem+gîn=xemgîn.
-Lez+gîn=lezgîn.
42-(Gûn):-Ar+gûn=argûn.
-Par+gûn=pargûn.
-Gul+gûn=gulgûn.
43-(Gîr):-Av+gîr=avgîr.
-Kef+gîr=kefgîr.
-Pêş+gîr=pêşgîr(peşgîr).
44-(In):-Baz+in=bazin.
-Gaz+in=gazin.
45-(Inde):-Fir+inde=firinde.
-Gaz+inde=gazinde
-Pir+inde=pirinde.
-Pêş+inde=pêşinde.
46-(Ing):-Sor+ing=soring.
-Bêj+ing=bêjing.
-Ar+ing=aring.
-Pêş+ing=pêşing.
-Paş+ing=paşing.
47-(Il):-Pax+il=paxil.
-Qaş+il=qaşil.
-Kak+il=kakil.
-Paş+il=paşil.
-Zeng+il=zengil.(zingil).
48-(Ik):-Paç+ik=paçik.
-Zend+ik=zendik.
-Mêr+ik=mêrik.
-Dar+ik=darik.
-Jin+ik=jinik.
49-(Istan):-Kurd+istan=kurdistan.
-Gul+istan=gulistan.
-Dar+istan=daristan.
-Qûm+istan=qûmistan.
50-(Inc): -Sar+inc=sarinc.
-Qol+inc=qolinc.
-Ser+inc=serinc.
-Nar(hinar)+inc=narinc.
-Doj+inc=dojinc(arî).
51-(î):-Kurd+î=Kurdî.
-Roj+î=rojî.
-Av+î=avî.
-Xweş+î=xweşî.
52-(înî):-Kurd+înî=kurdînî.
-Mê+înî=mêyînî.
-Nerm+înî=nermînî.
-Pirr+înî=pirrînî.
53-(în):-Şev+în=şevîn.
-Zêr+în=zêrîn.
-Roj+în=rojîn.
-Birr+în=birrîn.
54-(îne):-Zerd(zer)+îne=zerdîne.
55-(ît):-kom+ît=komît.
-Qol+ît=qolît.
-Mar+ît=marît.
56-(îtî):-Diz+îtî=dizîtî.
-Law+îtî=lawîtî.
-Ker+îtî=kerîtî.
-Şêx+îtî=şêxîtî.
57-(îç):-Kelp+îç=kelpîç
-Qar+îç=qarîç.
-Zir+îç=zirîç(risas).
58-(îşk):-Tal+îşk=talîşk
-Komer+îşk=komerîşk.
-An+îşk=anîşk
59-(îl):-kunc+îl=kuncîl.
60-(îde)-Ger+îde=gerîde.
-Dî(dîn, dîtin)+îde=dîde.
61-(Kok):- keç+kok=keçkok.
(ik+ok) : Keç+(ik+ok)=keçikok.
- Jin+kok= jinkok.
: Jin+(ik+ok)=jinikok.
-Xwiş+kok=xwişkok.
:Xwiş+(ik+ok)=xwişikok.
62-(kî):-Kurmanc+kî=kurmanckî.
-Zaza+kî=zazakî.
-Ereb+kî=Erebkî..
-Dirêj+kî=dirêjkî.
63-(ke):-Lût(poz)+ke=lûtke.
-Reş+ke=reşke
64-(Lîn):-Hêk+lîn=hêklîn(hêlîn).
-Xwê+lîn=xwêlîn (xwêdan).
65-(Lan):-Mîz+lan=mîzelan (mîzdank).
-Şêr+lan=şêrelan.
-Berd(kevir)+lan=berdelan.
-Dûv+lan=dûvelan(dobelan).
-Kurd+lan=kurdelan.
-Qamîş+lan=qamîşelan
-Pûş+lan=pûşelan.
66-(lok):-Qamîş+lok=qamîşlok
-Xwîn+lok=xwînelok
67-(Man):-Niştî+man=niştiman.
-Şadî+man=şadîman.
-Dirûn+man=dirûman.
-Saz+man=sazman.
68-(Mend):-Hiş+mend=hişmend.
-Huner+mend=hunermend.
-Kar+mend=karmend.
-Siya+mend+siyamend.
69-(Nak): (ev paşgir di Soranî de tê
xebitandin, wateya “tijî, mişt”dide gotinê).
-Derd+nak=derdnak (pir derd)
-Agir+nak=agirnak (pir şewat)
-Ron+nak =ronnak (ronak).
70-(O):-Pat+o=pato(nanê şewitî, yê ku ji
tenurê dikeve).
-Pîş+o=pîşo.
-Zeng+o=zengo.
-Şan+o=şano.
71-(N):-kev+n=kevn.
-Tev+n=tevn.
-Xew+n=xewn.
72-(ok):-Ken+ok=kenok.
-Xeyd+ok=xeydok.
-Xiş+ok=xişok.
-Kel+ok=kelok.
-Fir+ok=firok.
-(gerrok, lîstok, fedyok...)
73-(oke):-Fir+oke=firoke (Soranî)
74-(one):-Par+one=parone.
75-(Ol):-Tît+ol=tîtol (tîtik).
-Zît+ol=zîtol (jihevketî)
-Menc+ol=mencol.
-Kep(qoq)+ol=Kepol(qafê serî)
76-(Ole):-Reş+ole=reşole.
-Piş+ole=pişole.
-Zirt+ole=zirtole.
-Tir+ole=tirole.
-Gij+ole=gijole.
77-(Oçke):-Mendal+oçke=mendaloçke
(mend+(al+oçke)=mendaloçke)
-Ala+oçke=aloçke (ala-oçke)
78-(Ox):-Kurd+ox=kurdox.
-Kel+ox=kelox.
-Cot+ox=cotox.
-Kuşt+ox=kuştox.
-Çar+ox=çarox.
-kil+ox=kilox.
79-(Onek):-Tirs+onek=tirsonek
-Zirt+onek=zirtonek.
-Bizd+onek=bizdonek(bizonek)
80-(Or):-Kul(qul)+or=kulor.
-Pil+or=pilor
-Hil+or=hilor.
81-(Oyî):-Pesn+oyî=pesnoyî(pesnok).
-Şerr+oyî=şerroyî (şerrok) .
82-(Ovan):-Dil+ovan=dilovan.
83-(Taş) :-Ser+taş=sertaş (porbir).
-Dar+taş=dardaş(xerat).
84-(Tir):-Sor+tir=sortir.
-Dirêj+tir=dirêjtir.
-Ciwan+tir=ciwantir.
85-(Tî):-Şivan+tî=şivantî.
-Bira+tî=biratî.
-Heval+tî=hevaltî.
-Rêwî+tî=rêwîtî.
86-(Tirîn):-Mezin+tirîn=mezintirîn.
-Ciwan+tirîn=ciwantirîn.
-Bilind+tirîn=bilindtirîn.
87-(û):-Pel+û=pelû (pelû dibe).
-Şel(şil)+û=şellû
-Dil+û=dellû.
-Mil+û=melû .
88-(ûr):-Dest+ûr=destûr.
-Bil+ûr=bilûr.
-Temb+ûr=tembûr (tenbûr).
-Renc+ûr=rencûr (pir-êş).
89-(ûk):-Piç+ûk=piçûk.
-Tût+ûk=tûtûk.
-Pêpêl+ûk=pêpêlûk.(pêpelûk).
-Pişir+ûk=pişrûk.
-Çir+ûk=çirûk
90-(Oq):-Zerd+oq=zerdoq.
-Bel+oq=beloq.
-Berq+oq=berqoq.
-Mezel+oq=mezeloq.
91-(Van):-Şiv+van=şivan.
-Ga+van=gavan.
-Şer+van=şervan.
-Nêçîr+van=nêçîrvan.
92-(Ver):-Gulo(gulok)+ver=gilover (girover).
93-(Wan):- Kar+wan=karwan.
-Ser+wan=serwan .
-Kiz+wan=kizwan(qizwan).
94-(Waz):-Per+waz=perwaz.
-Gul+waz=gulwaz.
-Lane+waz=Lanewaz .
-Cî+waz=cîwaz (têvel).
95-(War):-Kurd+war=kurd-e-war
(kurdewar).
-Bend+war=bendewar.
-Xwend+war=xwendewar.
96-(Wer):-Ser+wer=serwer.
-Can+wer=canewer.
-Çand+wer=çandewer.
-Kurd+wer=kurdewer.
97-(Awer):-Dil+awer=dilawer.
-Ceng+awer=cengawer.
98-(Xane): -Mey+xane=meyxane.
-Kar+xane=karxane.
-Girtî+xane=girtîxane.
-Bendî+xane=bendîxane.
99-(Zar):-Gul+zar=gulzar
-Lale+zar=lalezar
-Dil+zar=dilzar.
Têbînî:
1-Navên ku di vê mijarê de hatine, tenê weku nimûne berçav bûne.
2-Reng e, ku pêşgir û paşgirine dîtir jî, li vê herêmê yan li wê herêmê, hebin. Ev jî nayê wê wateyê ku me hemû şêweyên navên dariştî destnîşan kirine.
3-Hindek navên dariştî bi dû-sê(2-3) pêşgir û paşgiran saz bûne.
Wekî: -Raxistî=(ra+xist+î).
-Daniştî=(da+nişt+î).
-Lêkoler=(li{wî,wê}+kol+er).
-Girtîxane=(girt+î+xane).
........
4-Dema ku pêşgirek, yan paşgirek dikeve ser navekî xwerû (sade), rawe û wateya navê xwerû tên guherîn. Anku, navekî nû, bi wateyeke nû tê sazkirin.
Nimûne:
-Ketin raketin.
-Beş dabeş.
-Dan badan.
...........
-Kurd Kurdistan.
-Gul gulzar
-Dest destûr.
5- Ev paşgirên han,“ge, ga, geh, istan, xane, lan, zar, en”, wateya (cî) didin.
Wekî:
-(bingeh, daristan, meyxane, şêrelan, gulzar,
çîmen).
6-Ev paşgirên (î, tî, ayetî, ayî, îtî...) wateya navên razber didin.
Wekî: (bilindî, hevaltî, kurdayetî, dirêjayî,
gundîtî...)
7-Pêşgir û paşgirên dîtir jî, wateyên cûre-cûr, bi ser navên dariştî ve berdidin.
C-Navên lêkdayî (hevûdûdanî):
Navên lêkdayî ew nav in, ku ji dû bêjeyên watedar û berjor, saz dibin.
Wekî:(kalemêr, pîremêr, keskesor, xwînmij, marmasî, xewrevînok...)
Navên lêkdayî bi van şêweyên jêrîn saz dibin:
1-Nav+nav:
a-Bi şêweyekî rasterast (bê alîkarî):
Wekî:
-Mar+masî=marmasî.
-Pis+mam=pismam.
-Gul+av=gulav.
b-Bi alîkariya (e)yê:
Wekî:
-Hêk+e+rûn=hêkerûn.
-Kal+e+mêr=kalemêr.
-Kesk+e+sor=keskesor.
c-Bi alîkariya (û)yê:
Wekî:
-Qirş+û+qal=qirşûqal.
-Kel+û+girî= kelûgirî.
-Xeml+û+xêz=xemlûxêz.
-Gend+û+gû=gendûgû.
-Reng+û+rû=rengûrû.
Dayikên Kurd, bi serşuştina zarokên xwe re distirên:
-”Şoka ‘Eyşayê,
Şoka Fatmayê..
Xwarin gendûgû ye
Şûştin rengûrû ye...”
ç-Bi alîkariya (bi)yê.
Wekî:
-Kar+bi+dest=karbidest (karmend).
-Dil+bi+xwîn=dilbixwîn.
-Çav+bi+kil=çavbikil.
2-Nav+hevalnav (rengdêr,rewş):
a-Bi şêweyekî rasterast (dîrêkt):
Wekî:
-Dil+soz=dilsoz.
-Ser+best=serbest.
-Lep+zêrîn=lepzêrîn.
b-Bi alîkariya (e)yê.
Wekî:
-Hîv(heyv)+e+ron=hîveron.
-Tirb+e+sipî=tirbesipî.
-Mêrg+e+sor=mêrgesor.
3-Nav+binyata kar (lêkerê)-reg-:
-Bi şêweyekî rasterast.
Wekî:
-Mêr+kuj=mêrkuj.
-Xwîn+mij=xwînmij.
-Nan+pêj=nanpêj.
-Çol+birr=çolbirr.
4-Hevalnav+hevalnav:
a-Bi şêweyekî rasterast.
Wekî:
-Şîn+boz=şînboz.
-Sar+germ=sargerm.
(Li herêma me tê gotin: Ev zarok nexweş e, sargermî bûye. Anku, sermê û germê, li pey hev, lê xistiye. Ji ber vê egerê nexweş ketiye.).
b-Bi alîkariya (e)yê.
Wekî:
-Kesk+e+sor=keskesor.
5-Hevalnav+nav:
a-Bi şêweyekî rasterast.
Wekî:
-Xoş+nav=xoşnav.
-Sor+gul=sorgul.
-Bed+kar=bedkar.
b-Bi alîkariya (e)yê.
Wekî:
-Reş+e+mar=reşemar.
-Pîr+e+merd=pîremerd.
-Kal+e+mêr=kalemêr.
6-Hevalnav+binyata kar (reg):
-Bi şêweyekî rasterast.
Wekî:
-Geş+bîn=geşbîn.
-Dûr+bîn=dûrbîn.
-Dûr+avêj=dûravêj(topên dûravêj).
-Reş+bîn=reşbîn
7-Binyat+binyat (reg+reg):
a-Bi alîkariya (e)yê.
Wekî:
-Got+e+bêj=gotebêj
-Gift+e+go=giftego.
b-Bi alîkariya (û)yê.
Wekî:
-Mişt+û+mal=miştûmal.
-Got+û+bêj=gotûbêj.
-Gift+û+go=giftûgo.
8-Hevalkar+nav:
a-Bi şêweyekî rasterast.
Wekî:
-Jêr+zemîn=jêrzemîn.
-Ber+dest=berdest.
-Bin+kiras=binkiras.
-Ser+leşker=serleşker.
b-Bi alîkariya (e)yê.
Wekî:
-Paş+e+roj=paşeroj.
-Bin+e+mal=binemal.
-Rast+e+rê=rasterê.
9-Hevalkar+binyat(reg):
-Bi şêweyekî rasterast.
Wekî:
-Bala+fir= balafir.
-Dor+pêç=dorpêç.
10-Dûbarekirina(dûpatkirina) bêjeyê:
a-Bi şêweyekî rasterast, ji navên dengan saz dibin.
Wekî:
-Xum+xum=xumxum (dengê baranê).
-Kûr+kûr=kûrkûr (dengê girî).
-Gur+gur=gurgur (dengê ewran,
tavan).
..........
b- Bi alîkariya (e)yê jî, ji navên dengan saz dibin.
Wekî:
-Zing+e+zing=zingezing(dengê zengil).
-Zûr+e+zûr=zûrezûr (dengê guran).
-Bar+e+bar=barebar (dengê pez)
c-Bi alîkariya paşgiran.
Wekî:
-Çeq+çeq+ok=çeqçeqok.
(kevirê çeqçeqokê: navê lîstokekê ye).
-Çik+çik+an=çikçikan.
(çikçikan:navê çivîkekî ye).
-Gum+gum+ok=gumgumok.
-Çir+çir+k=çirçirk.
11-Nav+bêjeyeke bêwate:
a-Bi şêweyekî rasterast:
Wekî:
-Av+mav=Av-mav (avmav).
-Kevir+mevir= kevir-mevir (kevirmevir).
-Qazî+mazî=qazî-mazî(qazîmazî) .
b- Bi alîkariya (û)yê.
Wekî:
-Qirş+û+qal=qirşûqal.
-Kişt+û+kal=kiştûkal.
-Mişt+û+mir=miştûmir.
12-Jimarnav+nav:
a-Bi şêweyekî rasterast.
Wekî:
-Pênc+şem=pêncşem
-Sê+pê=sêpê(sêpî).
-Çar+goşe=çargoşe.
-Çar+pê=çarpê(lawirên çarpê).
b- Bi alîkariya paşgira (k):
Wekî:
-Heft+car+k=heftcark .
-Sê+gulî+k=sêgulîk (melêb).
-Çar+pê+k=çarpêk. (Ev zarok bi çarpêkan diçe).
*********************************************
NAV di Zimanê Kurdî de (Kurmanciya jorîn)
Nivîskar û Zimanzan: Deham Ebdulfettah
Birrê duwem
Zayend (nêr û mê)
Zayenda navan
Destpêk:
Zayend, di zimanê Kurdî (Kurmanciya jorîn) de mijareke giring e. Hemû cûrên navan (rasteza û nerasteza), bi hemû beşên xwe ve (navên mirov, lawir û tiştan), yên bernas (binavkirî) û yên giştî, tev dikevin ber pergala navên nêr û mê. Anku, çi navên hene, bi nêrînî yan bi mêyînî têne bilêvkirin.
Zayend, di hemû şêwezarên Kurdî de, ne bi pergalekê, yan bi şêwazekî yeksane bi kar tê. Di kurmanciya jorîn de zayend bi hûrbînî û berfirehî tê xebitandin; lê di kurmanciya jêrîn de, ne bi wê firehiyê tê xebitandin.
Hebûn û nebûna nêr û mê di şêwezar û zimanan de, tu caran nabe girov û nîşana pêşketin, yan jî paşketina wan. Zayenda nêrza û mêza, di zimanê Fransî de bi piranî têne xebitandin. Lê di zimanê Ingilîzî de, ne hevqasî tê xebitandin. Ev jî nayê wê têgehê ku zimanek ji wan, ji yê dîtir resentir û pêşketîtir e.
Tiştê ku ez rakişandime vê tevdan û hevberkirinê, ew gengeşe û gotebêjên ku di navbera piştgirên şêwezarê (Kurmancî) û yê (Soranî) de,ku bi tundî li dar dikevin. Her aliyek (layek) ji wan, şêwezarê xwe dide pêş û bi rijdî berevaniya wî dike, da ku bibe bingeha zimanê netewî yê fermî.
Mamosteyê zanyar Cemal Nebez, di pertûka xwe de, ya bi navê (zincîreyî Kurdewarî zimanî yekgirtûyî Kurdî) dibêje :
Nêr û mê di şêwezarê Kurmancî de, gelek caran, giraniyekê didin zimên; çiku, çi resenî di zimên de nîne ku em bidin pey, bo cudakirina nêr û mê. Ji ber vê sedemê jî, divê em nêrînî û mêyîniya navan di zimanê yekgirtî de paşguh bikin.
Mamoste Sadiq Behadînê Amêdî, di pertûka xwe de, ya ku me bi nav kiriye, Rû.(172-175),li mamoste Nebez vedigerîne û li dawiya bersivê, diçespîne ku nêr û mê, di hindek raweyên şêwezarê (Soranî) de jî hene; û van mînakan berçav dike:
1-Raweya tewangê(palvedanê):
-(Soranî):-De çime deştê . (mê)
-De çime çiyayî . (nêr)
-(Kurmancî):-Dê çime deştê. (mê)
-Dê çime çiyayî. (nêr)
2-Raweya gazîkirinê:
(Soranî):-Pûrê were. (mê)
-Kure mero. (nêr)
(Kurmancî):-(Metê) were. (mê)
-Kuro mere . (nêr)
Diyar e, ku nêr û mê (di van mînakan de) di her dû şêwezaran de jî hene. Lê di (Soranî) de nîşandeka gazîkirina navê nêr (e) ye û di (Kurmancî) de, ew nîşandek (o) ye.
Bi dîtina min, piştgirtina şêwezarekî û xwevegirtina ji şêwezarekî dîtir, rikeberiyeke bêbehane ye. Rijdiya li ser reseniya şêwezarekî beranberî paşguhkirina şêwezarên dîtir jî, herêmperestiyeke awarte ye, nayê pejirandin.
Bo yekîtiya gelê Kurd, damezirandina zimanekî yekgirtî (yekbûyî) erkekî sereke ye. ji bo pêkanîna vê armancê jî, baweriyeke kurdewarî yî, bi qasî giraniya armancê tê xwestin.
Zayend:
Bêjeya (zayend), ku bi wateya nêrza û mêza ye, ji jêdera zayînê(zanê) hatiye dariştinê. Zayenda navan di zimanê Kurdî (Kurmancî) de mijareke tevhev û girêkî ye. Ji ber vê yekê jî, divê em rêbaza mijara xwe ronî bikin, da ku xwendevan bi hêsanî bighêje têgeha wê.
Rêbaza ravekirinê:
Nav:
1-Rasteza.
2-Nerasteza.
I-Navên rasteza:
A-Rastezayên mirovan.
B-Rastezayên lawiran(ajel-balinde)
A-Rastezayên mirovan.
1-Navên nêrza.
2-Navên mêza.
3-Navên dûzayend.
1-Navên nêrzayên mirovan:
a-Navên taybet (bernas,serenav).
b-Navên giştî (hevenav).
a-Navên taybet:
1-Rastenav.
2-Navên piçûkirî.
3-Nasenav.
4-Paşenav.
B-Navên giştî.
2-Navên mêzayên mirovan:
a-Navên taybet.
b-Navên giştî.
a-Navên taybet:
1-Rastenav.
2-Navên piçûkirî.
3-Nasenav.
4-paşenav.
b-Navên giştî.
3-Navên dûzayend.
B-Rastezayên lawiran(ajel-balinde):
1-Navên nêrza.
2-Navên mêza.
3-Navên dûzayend.
2-Navên nerasteza (bêhêl, bêlayen):
A-Navên şênber
1-Navên nêr.
2-Navên mê.
B-Navên razber (nepelandî):
1-Navên nêr.
2-Navên mê.
zayenda navan
N.rasteza N.nerasteza
Rastezayên mirovan rastezayên lawiran
(giyanberan)
N.nêrza N.mêza N.dûzayend
N.taybet N.giştî N.taybet
N.giştî
Rastenav
Paşenav N.mêza
N.piçûker N.nêrza N.dûzayend
N.nasenav
Rastenav paşenav N.şênber N..razber
- piçûker
Nasenav N.nêr N. mê
N.nêr N.mê
Navên rasteza û yên nerasteza:
Her wekî ku me di rêbaz û nexşeya zayendên navan de jî dît, nav ji hêla rasteqîneya zayendê ve, dû beşên sereke ne:
-Navên rasteza.
-Navên nerasteza.
I-Navên rasteza:
Navên rasteza ew nav in, yên ku girov û nîşandekên nêrînî û mêyîniya wan rast û aşkere ne. Anku, nêrzayên rasteza, bi hemû rewş û dirûvên xwe ve, didin nasîn ku ew nêrên rasteqîne ne.
Wekî: (Mêr, kur, Şêrko, Azad, ga, beran, nêrî, hesp, keleşêr...).
Mêzayên rasteza jî ew nav in ,yên ku bi hemû rewş û dirûvên xwe ve, destnîşan dikin, ku ew mêyên rasteqîne ne.
Wekî:(jin, keç, Zîn, çêl, mîh, bizin, mirîşk..).
Navên rasteza navên mirov û lawiran (giyanberan) in. Ev nav, ji hêla wateya hebûn û nebûnê, hemû şênber in.
A-Rastezayên mirovan:
Navên rastezayên mirovan, bi sê cûran dabeş dibin;
1-Navên nêrza.
2-Navên mêza.
3-Navên dûzayend.
1-Navên nêrza:
Navên nêrzayên mirovan ew nav in yên ku nêrên celebên mirovan, bi şêweyekî rast û aşkere destnîşan dikin.
Wekî: (mêr, kur, law, ap, xal, pismam, Azad, Memo, Ehmed....).
Ji wan mînakên çûyî tê nasîn ku navên nêrzayên mirovan dû beş in:
a-Navên taybet (bernas, xweser).
b-Navên giştî (gelemper).
a-Navên taybet (bernas):
Navên taybet ew nav in, yên ku li mirovine destnîşankirî dibin. Ew mirovên binavkirî di civaka xwe de, bi wan navên taybet têne nasîn.
Wekî:(Celadet, Alan, Şêrko, Salar...).
Navên taybet, bi van cûrên jêrîn, mirovên nêrza destnîşan dikin:
1-Rastenav(serenav):
Rastenavên mirovan, ew nav in yên ku ji piçûkanî, bi şêweyekî rasteqîne û fermî, li wan dibin.
Wekî:
-Miqdadê Bedirxan.
-Eliyê Seydo yê Goranî.
-Ehmedê Xanî.
2-Navên piçûkirî:
Di civaka Kurdî de, gelek caran hinek rastenavên mirovan bi egera hezkirin û xoşewîstiyê, yan bi egera kêmkirina kesatiyê têne piçûkirin (sivikirin). Ew navên piçûkirî, di civakê de cihê navên rasteqîne digrin. Hindek caran jî, navên piçûkirî didin ser navên rastenavan û ji wan pirtir têne nasîn.
Wekî:
-(Ibrahîm):îbo, Biro, Berho, Biroka.
-(Isma’îl):Simo, Simko, Simê.
-(Kamîran):Kamo, Kamê.
......HD..
Ev navên piçûkkirî, bi çi eger û mebestê piçûk bûbin jî, herî şûna navên resen digrin. Tîpa (pîta) sereta, ji navên piçûkirî girnivîs (girde) tê nivîsîn.
3-Nasenav:
Nasenavên mirovan ew nav in, yên ku ji bilî navên wan ên rast û fermî di nav civakê de li wan dibin. Pirraniya mirovên hunermend, torevan û mûzîkaran bi nasenavên xwe têne nasîn.
Wekî:
Nasenav Rastenav
-Cigerxwîn Şêxmûs.
-Hejar Ebdurehman.
-Tîrêj Mela Nayif
-Şivan-perwer Isma’îl.
...........
Helbet, tîpa sereta, ji nasenavan jî, girde tê nivîsîn.
4-Paşenav:
Paşenavên mirovan jî, wekî navên taybet, di nav gel de têne xebitandin. Tîpên sereta yên paşenavan jî, girde têne nivîsîn.
Gelek kes, bi paşenavên xwe yên navnas, ji rastenavên xwe, pitir têne nasîn.
Wekî:
-Ehmedê Xanî.
-Salihê Bedirxanî.
-Eliyê Herîrî.
..........
Hindek caran, dû-sê mirovên hevenav (navên wan wekî hev), di civatekê de, peyda dibin, hingê ew mirov bi paşenavan ji hev têne nasîn.
Wekî:
-Ehmedê Darî
-Ehmedê Mandî
-Ehmedê Silîvî.
........
Paşenavên mirovan, ji gelek jêderan tên hilçinîn (wergirtin), wekî:
a-Navên binemalî(malbatî):
-Hesenê Haco.
-Salihê Yûsifî
- Mihemedê Rewşê
Diyar e, ku ev paşenav, ji navên bapîr û dapîran hatine wergirtin.
b-Navên herêm, bajar û gundan:
-Melayê Cizîrî.
-Şerefxanê Bedlîsî.
-Şêxê Kesnezanî.
-Cigerxwînê Hesarî.
c-Navên êl û hozan :
-Ibrahîm paşa yê Millî
-Simkoyê Şikakî.
-Mistê Koçer.
ç-Navên kar û pîşesaziyan:
-Ehmedê Nalbend
-Kawayê Hesinkar.
-Memê Şivan.
d-Navên pileyên olî û civakî:
Navên pileyên olî û civakî jî, dibin paşenavên mirovan.
1-Pileyên olî:
-Ehmedê Şêx.
-Hemdînê Mirîd.
-Hesoyê Sofî.
2-Pileyên civakî:
-Siyamendê Begê.
-Cemîlê Axê.
-Ferhadê Keyê.
Têbînî:
1-Heger navekî giştî li mirovekî bibe, ew nav dibe navekî taybet (bernas). Wekî:(baran, birûsk, zinar...).
-Baran rojnamê dixwîne.
-Birûsk nivîserekî zîrek e.
-Zinar pismamê te ye.
2-Heger navekî mêza, li mirovekî nêr bibe, hingê ew nav bi nêrzayî tê xebitandin.
Wekî: (Xebat, Elend, Roj...).
-Xebat pismamê min e.
-Elend kurekî rastgo ye.
-Roj mamosteyekî jîr e.
3-Heger hevalnavek (rewşek) bibe navê mirovekî, ew hevalnav dibe navekî taybet (bernas)
Wekî: (Reş, rind, qehreman..).
-Reşo dengbêjekî folklorî ye.
-Rindo dostê Zînê ye.
-Qehreman diçe dibistanê.
4-Heke navê lawirekî (ajelekî), li nêrzayekî mirovan bibe, ew nav weku navekî taybet bi kar tê.
Wekî:(şêr, baz, sîper..).
-Şêro pertûkek da min.
-Baz, birayê Şîrînê ye.
-Sîper xortekî çeleng e.
5-Heke navekî taybet bi dûzayendî bête xebitandin. Anku, li herêmekê li mêzayan bibe û li herêmeke dîtir li nêrzayan bibe, hingê ew nav li gora navlêkirina herêmê bi kar tê.
Wekî :(Ciwan, Xelat, Jiyan..).
-Ciwan kurekî jîr e.
-Ciwan keçeke jîr e.
-Xelat birayê Zînê ye.
-Xelat xwîşka Şîrînê ye.
6-Navên ku wateya bilindayî, xurtî û mezinahîyê didin, bi gelemperî, li nêrzayan dibin.
Wekî:(Hevraz, Bilind, Şêro, Zagros, Sefîn, Ferat...).
7-Navên ku wataya bedewbûn û nazdariyê didin, bi gelemperî, li mêzayan dibin.
Wekî:(Çinar, Nêrgiz, Gulistan, Nefel, Hêvî, Perwîn, Buhar...).
b-Nêrzayên giştî:
Navên nêrzayên giştî, ên mirovan, ew nav in yên ku celebekî ji kesên nêr, bi şêweyekî gelemper destnîşan dikin. Anku, her navekî giştî tibabeke
bêjmar, ji celebên nêrzayên mirovan destnîşan dike.
Wekî:(mêr, kur, bira, law, ap, xal, bav, bapîr, bûra, hevling, xezûr..).
Diyar e ku her navek ji wan navên li jor, celebekî ji nêrzayên mirovan berçav dike. Çiku dema em dibêjin (mêr), em jimareke bêsînor, ji (mêran) destnîşan dikin, bêyî ku em taybetiya pênasiya her mirovekî ji wan, bi navekî xweser (bernas) hildin. Hemû nêrzayên giştî, yên mayî jî, li vê gorê têne nasîn.
Navên nêrza û mêzayên mirovan ên giştî,wekî ku Kurdan (kurmancan) ew xebitandine, li gora vê latika jêrîn berçav dibin:
Nêrza Mêza
Bav (bab) Da(dê)
Bapîr (kalik) Dapîr (pîrik)
Kur (law) keç (qîz)
Bira (kek) Xwişk, xweh
Ap, mam, am Met.
Xal Xaltîk.
Pismam, Kurmam Dotmam, keçmam
Birazî(biraza) Birazê (xwarza)
Xwarzî = Xwarzê =
Xezûr Xesû
Bûra Diş
Zirbav(mêrê dê) Jinbav
Kurhilî (kurê jinê Keçhilî (keça jinê ji mêrekî dî).
Têbînî:
Helbet, ev navên latika jor ne li hemû herêm û navçeyan, bi vî hawî têne xebitandin. Li navçeyine dîtir, hinek guherîn peyda dibin. Navine kêm-zêde, ji bilî wan hene. wek:
Li bakur û rojavayî Kurdistanê dibêjin: (bav, ap, keç, met..). Lê ew nav bixwe, li başûrê Kurdistanê, wisan tên xebitandin: (bab, mam, kiç, pûr..).
2-Navên mêza:
Navên mêzayên mirovan jî, wekî navên nêrza, dû beş in:
-Navên taybet.
-Navên giştî.
a-Navên taybet:
Navên mêza yên taybet, ew nav in yên ku her yek ji wan, mêzayeke xweser destnîşan dike.
Wekî:(Zîn, Şêrîn, Nêrgiz, Mizgîn, Perwîn,Çinar...).
Di zimanê Kurdî de, navên taybet bi çend cûran têne xebitandin:
1-Rastenav (serenav):
Rastenavên mêza, ew nav in,yên ku ji piçûkanî ve, bi şêweyekî fermî, li mêzayên mirovan dibin. Mirovên mêza, bi wan navlêkirinên taybet, ji hev têne nasîn.
Wekî:
-Fatima Salih axa.
-Rewşena Bedirxanî.
2-Navên piçûkirî:
Carinan rastenavên mêza, bi egera şîranî û xoşewîstiyê, yan jî bi egera kêmkirina kesatiyê sivik dibin (piçûk dibin). Lê dîsan ew navên piçûkirî dimînin navine taybet, kesatiya mêzayan didin nasîn. Tîpa navên piçûkirî jî, girde tê nivîsîn.
Wekî:
-Seyranê = Seyro, Seyrê...
-Gulistanê = Gulê.
-Zozanê = Zozê.
3-Nasenav:
Ji bilî rastenavên ku bi şêweyekî fermî, li mêzayan dibin, hindek mêza bi navine gelêrî têne hildan. Ew nasenavên gelêrî di civakê de şûna navên resen digrin. Tîpên sereta, ji nasenavan jî, girde têne nivîsîn.
Wekî:
-Rastenav Nasenav
-Emîna Keça Kurd.
-Zeyneb Diya Ciwan.
-Nûra Dîlan.
4-Paşenav:
Paşenavên mirovan jî, beşek ji navên taybet in. Çawa mirov bi rastenav û nasenavên xwe têne nasîn, wisan bi paşenavên xwe jî têne nasîn.
Jêderên paşenavan, wekî ku me berî nuha jî berçav kirine, pir in.
Wekî:
1-Navê bapîrekî, yan dapîrekê:
Rewşena Bedirxan.
2-Navê hozekê, yan herêmekê:
-Şîrîna Zîbarî.
-Zîna Omerî.
3-Navê kar û pîşesaziyekê:
-Nesrîna Nanpêj
4-Navê pileyeke olî:
-Fatima Şêx
5-Navê pileyeke civakî:
-Perwîna Axê(Axayî).
....HD.....
b-Navên giştî:
Navên mêza yên giştî, ew nav in yên ku celebekî ji mêzayên mirovan, bi şêweyekî gelemper, destnîşan dikin.
Wekî: (jin, keç, met, xaltîk, dapîr, dot, dotmam, bûk, diş, jintî, jinxal...).
Ev navên li jor, navine mêza ne, bi şêweyekî giştî hindek celebên zayendên mê destnîşan dikin. Tîpên sereta, yên navên giştî hûrek (hûrnivîs) têne nivîsîn.
Têbînî:
1-Heger navekî giştî bi çi wateyê be jî li mêzayekê bibe ew nav wekî navekî taybet tê xebitandin.
2-Heger navekî nêrza, li mêzayekê bibe, ew nav bi mêzayî tê xebitandin.
XELAT
